Back in black?

Het voorbije weekend was er de intrede van Sinterklaas in Antwerpen. Al van weken tevoren was er net zoals de voorbije jaren een hele storm aan verontwaardiging over het eventueel ontbreken van 'echte' Zwarte Pieten. In Antwerpen zou de traditionele Zwarte Piet vervangen zijn door 'roetpieten', die niet volledig zwart geschminkt zijn, maar slechts wat zwarte vegen op het gezicht hebben. In de meeste andere steden werd of wordt dit jaar terug gebruik gemaakt van traditionele Zwarte Pieten. Ik vind dit een gemiste kans en een stap terug. Hieronder zal ik verder uitleggen waarom we Zwarte Piet beter kunnen aanpassen tot een moderne versie, waardig voor onze moderne en diverse maatschappij. Deze aanpassingen zouden dan bestaan uit het verwijderen van de typische etnische kenmerken.

De oorsprong van Zwarte Piet

In de oudste versies van het Sinterklaasfeest, werd Sinterklaas vaak ofwel vergezeld van een zwarte duivel of boeman die stoute kinderen moest straffen, ofwel waren deze kenmerken in de figuur van Sinterklaas zelf terug te vinden, vermengd met de eigenschappen waarmee we hem nu nog vereenzelvigen.

In het midden van de 19de eeuw onderging het Sinterklaasfeest heel wat veranderingen, vooral onder invloed van een boekje, geschreven door de Nederlander Jan Schenkman. Sinterklaas kwam volgens hem met een stoomboot en hij was vergezeld door een helper. Deze helper was de vervanger van de zwarte duivel of boeman die in vroegere versies van het feest gebruikt werden. Deze nieuwe helper moest instaan voor het dragen van cadeautjes en voor het straffen van de stoute kinderen. Deze helper was een zwarte jongeman. De invoering van deze helper, kwam er enkele jaren voor de afschaffing van de slavernij in Nederland en terwijl Nederland nog steeds in zijn koloniale periode zat. De manier waarop hij werd afgebeeld, in 17de of 18de eeuwse kledij, is een directe verwijzing naar de hoogdagen van de slavernij en slavenhandel door Nederland. In deze periode hadden rijken vaak een persoonlijke slaaf, zoals vaak te zien is op schilderijen uit deze periode. De kledij van Zwarte Piet is net dezelfde als diegene die we zien op die schilderijen. De jutten zak waarin hij cadeautjes of snoep meedraagt, verwijst dan weer naar de zakken waarmee zwarte slaven moesten sleuren, gevuld met goederen uit de kolonies zoals rietsuiker, cacaobonen, koffiebonen enz.

Blackface

In de VS werden vanaf de 19de eeuw toneelstukken opgevoerd waarin witte acteurs de rol vertolkten van zwarte personen. De manier waarop deze actuers hun gezicht zwart maken met make up en dikke witte of rode lippen schilderden, wordt in de VS 'blackface' genoemd. In deze toneelstukken, minstrel shows genoemd, werden zwarte mensen stereotyp voorgesteld als domme maar vrolijke personen. Deze shows werden nog tot het midden van de 20ste eeuw opgevoerd. De gelijkenissen tussen deze shows en de huidige vorm van Zwarte Piet lijken me duidelijk.

Als je de traditie van Sinterklaas en Zwarte Piet aan mensen in de VS of in Groot-Brittanië uitlegt, dan zal je ook onmiddellijk verontwaardigde reacties krijgen en de woorden 'blackface' en 'racisme' zullen geregeld in de mond genomen worden. Zij zijn natuurlijk niet van kleinsaf aan opgegroeid met deze traditie en zij zien de traditie wel voor wat het is.



Ontkenning van het racistische karakter

Voorstanders van de huidige vorm van Zwarte Piet ontkennen dat deze traditie een racistisch karakter heeft. Ze ontkennen ofwel dat hij van Afrikaanse afkomst is, ofwel ontkennen ze dat hij gelinkt wordt aan negatieve kenmerken.

Het ontkennen van zijn Afrikaanse afkomst slaat natuurlijk nergens op. Het argument is dan dat hij zwart is van het roet van de schoorsteen. Dit argument is snel van tafel te vegen door te wijzen op het kroezelhaar en de dikke rode lippen.

De mensen die beweren dat Zwarte Piet niet gelinkt wordt aan negatieve kenmerken, gaan veel te snel voorbij aan zijn onderdanige positie. Sinterklaas brengt tegenwoordig een stoomboot vol Zwarte Pieten mee, die eigenlijk slaven zijn. Ze moeten zijn bevelen volgen en er is geen enkele Zwarte Piet die een hogere functie bekleedt. De stoomboot heeft namelijk een witte kapitein. Deze rolverdeling is erg eenzijdig en de Zwarte Pieten krijgen op deze manier een dommer imago. Zij zijn de vrolijke, gekke narren en de Sint en zijn kapitein zijn de intelligente, gezagdragende figuren.

Een andere negatieve connotatie die ondertussen niet zozeer meer in gebruik is, is de rol van boeman. Vroeger werd de nadruk bij Zwarte Piet gelegd op zijn rol om stoute kinderen te straffen door ze te slaan met een roe of ze mee te nemen in zijn zak. Hierdoor hadden kinderen schrik van Zwarte Piet en kregen eventueel ook schrik van zwarte mensen.



'Ze' willen ons alles afpakken

Een veel gebruikt argument voor het behoud van Zwarte Piet is dat 'ze' onze eigen cultuur en tradities willen afnemen. 'Ze', de vreemdelingen dus, moeten ons hun wil hier niet komen opdringen. Dit argument is eigenlijk dé reden van de weerstand tegen aanpassingen wat betreft Zwarte Piet. Het is een emotionele reflex, waarbij de rede geen plaats heeft.

Er zijn verschillende zaken mis met dit argument. Het gaat hier niet over 'de vreemdelingen' tegen 'wij, de autochtone bevolking'. De tegenstanders van de huidige vorm van Zwarte Piet, zijn een diverse groep. En de donkere mensen die slechts een deel van deze tegenstanders uitmaken, zijn niet per se vreemdelingen. Het gaat vaak over mensen die hier geboren zijn en heel hun leven al hier wonen.

Ook gaat het hier niet om het opdringen van nieuwe of andere normen en waarden. Het gaat erom dat wij als maatschappij geconfronteerd worden met onze eigen hypocrisie. We gaan er prat op dat we een maatschappij zijn waarin seksisme, racisme geen plaats hebben en dat we voorvechters zijn van het verlichte denken, scheiding kerk en staat, mensenrechten enzovoort. En plots worden we geconfronteerd met het feit dat onze eigen tradities blijkbaar toch niet zo zuiver zijn als we zouden willen. We falen om ons te houden aan zelf opgelegde normen en waarden en schermen dan wat met het woord 'traditie'. Zijn wij dan niet zelf de eersten om vreemde tradities te veroordelen als ze ingaan tegen mensenrechten, individuele vrijheden,...? Ik heb (gelukkig) nog nooit iemand in België de vrouwenbesnijdenis horen verdedigen door te zeggen dat het nu eenmaal een traditie is in bepaalde landen en dat daar niet aan geraakt mag worden. Als een traditie schadelijk is, dan moet die afgeschaft of aangepast worden. Punt.



'Kinderen snappen niet dat het met racisme te maken heeft.'

Een ander argument, waar ik nog veel te weinig weerwoord op gehoord heb, is dat het tenslotte maar een kinderfeest is, en dat 'kinderen het feest niet bekijken vanuit een racistische invalshoek. Voor hen is Zwarte Piet gewoon een leuk figuur, en ze hebben hem juist graag omdat hij het snoep uitdeelt en ze denken er verder niet bij na'.
Kinderen denken vaak juist wel veel na, ze zijn de wereld nog aan het leren kennen, zijn nieuwsgierig en stellen zichzelf allerlei vragen. Kinderen zijn nog kneedbaar en makkelijk beïnvloedbaar. De manier waarop Zwarte Piet wordt voorgesteld, zou ervoor kunnen zorgen dat kinderen onbewust gaan denken dat zwarte mensen inferieur zijn, dat ze dommer zijn, dat ze ondergeschikt zijn aan witte mensen. Dit is juist het aspect van het Sinterklaasfeest dat mij het meest tegen de borst stuit.  Op die wijze zouden witte kinderen onbewust racistisch geïndoctrineerd kunnen worden en zwarte kinderen zouden een minderwaardigheidscomplex kunnen krijgen. Zwarte kinderen moeten vaak al opboksen tegen vooroordelen, en hebben vaak al last van een laag zelfbeeld, door de manier waarop de maatschappij ze behandelt.



Escalatie van de discussie

De discussie over het al dan niet racistische karakter van Zwarte Piet heeft tot gevolg gehad dat racisme dat verborgen in de maatschappij sluimerend aanwezig is, terug aan de oppervlakte komt.
In Nederland zijn verschillende bekende mensen die voor het aanpassen van Zwarte Piet pleitten, met de dood bedreigd via sociale media.
Vorig weekend toen drie bussen demonstranten onderweg waren naar het Nederlandse Dokkum om daar te demonstreren tegen de huidige vorm van Zwarte Piet, werden ze klem gereden op de autosnelweg. De demonstranten hadden een vergunning om in Dokkum te demonstreren voordat de doortocht van Sinterklaas zou plaats vinden. Verschillende voorstanders van Zwarte Piet zagen dit niet zitten en reden hen dus klem, met als gevolg dat de burgemeester van Dokkum de vergunning tot demonstreren introk omdat ze schrik had voor meer incidenten in Dokkum zelf.
Het lijkt mij dus duidelijk in welk kamp de extremisten zich bevinden. Blijkbaar is Zwarte Piet voor sommige mensen een belangrijkere traditie dan de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid om te demonstreren.